آیه 5 سوره احزاب

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَوالِيكُمْ وَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فِيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً «5»

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ‌: بخوانيد فرزندان را و نسبت دهيد مر پدرانشان را كه والد ايشانند. هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ‌: آن خواندن راست‌تر و در غايت صدق نزد خداى تعالى. در صحيح بخارى از ابن عمر منقول است: ما مى‌گفتيم: زيد بن محمد «1» قبل از ورود نهى يا بعد از آن به طريق نسيان و اشتباه‌ «2». وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ‌: و لكن گناه باشد آنچه قصد كند قلبهاى شما و عمدا كسى را نسبت به غير پدر او دهيد بعد از علم به ورود نهى و عدم نسيان و سبق لسان، يا با وجود علم شما كه فلان پسر فلان نيست شما نسبت ولد دهيد. وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً: و هست خداوند آمرزنده گناه آن را كه خطا كند، مهربان بر صاحب عمد هنگامى كه توبه كند.

تنبيه: نزد اماميه تبنّى امر عرضى و اعتبارى است نه اصلى، پس نه موجب نسب و ارث و نه موجب عتق است؛ و آيه شريفه دلالت دارد بر آن و سنت هم نيز در تأكيد اين امر وارد شده، چنانچه از حضرت نبوى صلّى اللّه عليه و آله مروى است فرمود: من انتسب الى غير ابيه و انتمى الى غير مواليه فعليه لعنة اللّه. «3». و

«1» صحيح بخارى، ج 6، ص 146- 145. (طبع دار الشّعب)

«2» در متن كتاب، بخشى از آيه ذكر نشده است كه براى تكميل فائده، ترجمه فارسى آنرا مى‌آوريم: «و اگر پدران ايشان را نشناسيد، آنان را به عنوان برادران دينى و دوستان خود نام ببريد، و اگر از روى خطا آنها را (به ناپدريشان) نسبت داديد، بر شما باكى نيست».

«3» مجمع البيان، ج 4، ص 337.

جلد 10 - صفحه 406

احاديث صحيحه در اين باب وارد شده، پس عقلا و نقلا تبنى (پسر خوانده) موجب نسب و ارث و عتق نباشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً «1» وَ اتَّبِعْ ما يُوحى‌ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ إِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً «2» وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى‌ بِاللَّهِ وَكِيلاً «3» ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللاَّئِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ «4»

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَوالِيكُمْ وَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فِيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً «5»

ترجمه‌

اى پيغمبر بپرهيز از خدا و اطاعت مكن كافران و منافقانرا همانا خدا داناى درست كردار است‌

و پيروى كن آنچه را كه وحى ميشود بتو از پروردگارت همانا خدا بآنچه ميكنيد آگاه است‌

و واگذار كارت را بخدا و كافيست كه باشد خدا كارگزار

قرار نداد خدا براى مردى دو دل در درونش و قرار نداد جفتهاى شما را كه ظهار ميكنيد از آنها مادرانتان و قرار نداد پسر خوانده‌هاى شما را پسرانتان اين گفتار شما است بدهانهاتان و خدا ميگويد سخن راست را و ارائه ميكند راه را

بخوانيد آنانرا بپدرانشان آن راست و درست‌تر است نزد خدا پس اگر ندانيد پدرانشان را پس برادران شما در دين و دوستان شمايند و نيست بر شما گناهى در آنچه بخطا كرديد ولى هست آنچه قصد كند دلهاتان و باشد خدا آمرزنده مهربان.

تفسير

قمى ره نقل نموده از امام صادق عليه السّلام كه خداوند مبعوث فرمود پيغمبر خود را بنحو تو را قصد ميكنم و بشنو اى همسايه پس مخاطبه با پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله است و مقصود مردمند حقير عرض ميكنم اين مثلى است در عرب مانند آنكه در فارسى ميگويند در بنو ميگويم ديوار تو گوش كن و حكمت آن در اينجا ظاهرا قطع طمع‌

جلد 4 صفحه 300

كفار از موافقت پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله با آنها است و اهمّيت حكم در نظر مردم كه خداوند پيغمبر معصوم خود را امر بپرهيزكارى و نهى از پيروى كفار و منافقين فرموده چه رسد بسائر خلق كه بايد باو تأسّى نمايند و خداوند عالم بمصالح و مفاسد امور است و اوامر و نواهيش بر طبق مصلحت و حكمت است و در مجمع شأن نزولى ذكر فرموده كه حاصلش آنستكه ابو سفيان پدر معاويه با جمعى از كفار مكه و منافقين مدينه بعد از گرفتن امان خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم رسيدند و تقاضا نمودند حضرت بتهاى آنها را واگذارد و قائل بشفاعت آنها از پرستش كنندگانشان شود آنانهم آنحضرت را واگذارند بعبادت خدايش و اين سؤال بقدرى بر حضرت گران آمد كه عمر از آن سرور اجازه خواست كه حكم قتل آنها را صادر فرمايد و حضرت فرمود من بآنان امان دادم و آنها را از مدينه اخراج فرمود و اين آيه نازل شد و مفادش آنستكه اطاعت آن كفار مكه و منافقين مدينه را منما كه منافى با تقوى و پرهيزكارى است و بنظر حقير اطاعت كليه كفار و منافقين خواه از اهل مكه و مدينه باشند خواه از اهل بلاد ديگر و خواه تقاضاى قول بشفاعت بتها را نموده باشند خواه تقاضاى نقض امان منافات با تقوى دارد و مفاد آيه عام است اگر چه مورد خاص باشد و كافر آنستكه ظاهرا و باطنا ايمان ندارد و منافق آنستكه ظاهرا مؤمن و باطنا كافر است و آن بدتر است از كافر چون تكليف مسلمانان با كافر معلوم و با منافق نامعلوم است لذا خداوند جاى آنها را در درك اسفل از آتش قرار داده است و خداوند بعد از نهى از اطاعت خلق امر فرموده پيغمبر خود را بمتابعت و پيروى از احكام الهى كه بطريق وحى بآنحضرت ميرسد و فرموده خداوند از اعمال بندگان آگاه است و در مقابل آنها پاداش خواهد داد و آنكه از مخالفت خلق بيم و هراس نداشته باش و توكّل كن و تفويض نما امرت را بخدا و اميد بغير او نداشته باش خدا كافى است كه حافظ و نگهدار و معين و كارگزار تو باشد و دفع شرّ كفار را از مسلمانان بنمايد و چون اعراب بشخص خردمند زيرك كه مى‌توانست با دو دسته مخالف سازگار باشد و هر دو را از خود راضى نگهدارد مرد دو دله ميگفتند و بزنى كه با او ظهار نموده بودند كه يك نوع جدائى مرد از زن است و احكام مخصوصى دارد مادر ميگفتند و پسرى را كه مردى بفرزندى قبول نموده بود پسر او ميخواندند و اين اقوال بر خلاف حق و دور از حقيقت بود خداوند

جلد 4 صفحه 301

در دو آيه اخيره آنها را ردّ و منع فرموده و بمناسبت سبق ذكر امر بتوكل بر خدا و نهى از موافقت با كفار بدوا فرموده كه قرار نداده است خدا براى مردى دو دل در جوفش تا بيكدل متوجه بحق و بيكدل متوجه بخلق و بيكدل دوست و مطيع خدا و بيكدل دوست و مطيع دشمنان خدا باشد پس اگر كسى مطيع وحى الهى و دوست خدا و اميدوار باو است نميشود مطيع دشمنان خدا و دوست آنها و متوجه بغير خدا باشد و بعدا فرموده و قرار نداده است خدا زنانى را كه بصيغه ظهار و گفتن تو بر من مانند پشت مادر منى از آنها جدائى مينمائيد مادران شما و نيز قرار نداده است پسر خوانده‌هاى شما را پسران شما اين قبيل سخنان ناحق بيرون از حقيقت گفتار زبانى شما است كه خودتان هم ميدانيد خلاف واقع است و خدا حق است و بحق و حقيقت و راستى سخن ميگويد و براه حق و حقيقت و راستى شما را هدايت مينمايد نسبت دهيد پسرها را بپدر حقيقى آنها آن بعدالت و حقيقت و راستى نزديكتر است نزد خدا و در حكم او و گفته‌اند اقسط در اينمقام از معناى تفضيل تجريد و در مطلق زياده استعمال شده يعنى بسيار راست و درست است نزد خدا و بنظر حقير اراده تفضيل هم مانعى ندارد چون اين نسبتها مجازا صحيح است لذا جائز است كسيرا كه حق پدرى دارد پدر بخوانند مجازا ولى چون در بعضى از موارد كه از آن جمله مورد نزول بوده و ذكر ميشود انشاء اللّه تعالى اين نسبتها خالى از مفسده نيست خداوند نسبت بپدران را نزديكتر بعدالت اجتماعى و صلاح واقعى در علم حق خوانده و در حكم خود از غير آن منع فرموده است در هر حال دستور فرموده كه اگر پدران آنها را نمى‌شناسيد و نميدانيد كيست پس آنان برادران دينى و دوست و يا معين و ناصر و رفيق و خويش و قوم و آقا و بنده و همسايه و هم سوگند شمايند ميتوانيد آنها را برادر بخوانيد و دينى قصد كنيد و ميتوانيد مولى بخوانيد و يكى از معانى مذكوره يا غير آنها را كه در لغت عرب براى مولى ثابت است قصد نمائيد و نيست گناهى براى شما هرگاه تا كنون از روى جهالت و نادانى يا بعد از اين بخطا و نسيان چنين نسبتى بكسى داده يا بدهيد بلى اگر بعد از اين كسيرا بغير پدر واقعى يا شرعى او نسبت دهيد گناهكار خواهيد بود در صورتى كه قاصد بدل و عامد بزبان باشيد و خداوند آمرزنده و مهربان است بر عمد سابق و خطاى لاحق مؤاخذه نخواهد فرمود و از عمد لاحق هم بعد از

جلد 4 صفحه 302

توبه خواهد گذشت و يعملون بياء و الّلاى بدون همزه و تظاهرون بفتح تاء و بتشديد ظاء و بحذف الف و تشديد ظاء و هاء نيز قرائت شده است و راجع بشأن نزول اين آيه مجمع اقوالى نقل نموده كه اجمالش آنستكه جمعى گفته‌اند نازل شده در باره ابو معمر كه مردى با هوش و زيرك و پر حافظه بود و ميگفت من دو دل دارم كه بهر يك از آن دو ميفهمم بيش از فهم محمد صلى اللّه عليه و اله و قريش هم او را دو دله ميخواندند و در جنگ بدر حاضر بود و بعد از هزيمت كفار ابو سفيان او را ديد كه يك لنگه كفش در پا و يك لنگه در دست دارد و ميدود باو گفت چرا به اين فرار ميكنى ابو معمر گفت متوجه نبودم كه باينحالم تصوّر ميكردم هر دو را در پاى دارم پس مردم دانستند كه او دو دل نداشته و بعضى گفته‌اند مردم پيغمبر صلى اللّه عليه و اله را بواسطه كثرت عقل و هوش داراى دو دل ميدانستند و او را باين عنوان ميخواندند و بعضى گفته‌اند مردى مدّعى بود كه من دو نفس دارم كه يكى امر ميكند مرا و ديگرى نهى ميكند و آيه در ردّ او است و اقوال ديگرى هم كه حاجت بذكر آنها نيست نقل نموده و آيه اخيره مسلّما ناظر و راجع بزيد بن حارثه كلبى است كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم قبل از بعثت در بازار عكاظ او را خريده بود و بعد از بعثت مسلمان شد و چون پدرش خبر دار شد بمكه آمد و از حضرت رسول بتوسط حضرت ابو طالب خواهش نمود كه او را بپدرش بفروشد يا آزاد كند و حضرت او را آزاد كرد و پدرش خواست او را با خود ببرد حاضر نشد و گفت من ملازمت پيغمبر صلى اللّه عليه و اله را از دست نميدهم و پدرش متغيّر گرديد و او را از پسرى خود نفى نمود و حضرت او را بفرزندى قبول فرمود و باين عنوان معروف شد و پيغمبر صلى اللّه عليه و اله او را دوست ميداشت لذا بعد از نزول بمدينه زينب بنت جحش دختر عمه خود را بعقد او در آورد و پس از چندى زيد از سوء خلق او نزد پيغمبر صلى اللّه عليه و اله شكايت كرد و طلاقش داد و حضرت او را بزنيت اختيار فرمود و ياوه گويان گفتند پيغمبر زن پسر را بر پدر حرام مؤبّد نموده و خودش زوجه پسرش را گرفته است و شرح اين قصّه بيايد در آيات اين سوره انشاء اللّه تعالى و از صادقين عليهما السلام راجع بآيه قبل رواياتى نقل شده كه دلالت دارد بر آنكه مراد از قرار ندادن خداوند دو دل را در درون مرد آنستكه دو محبت متضادّ در يكدل جمع نميشود محبت پيغمبر و اهل بيت اطهارش با محبت دشمنان ايشان نمى‌سازد خدا براى كسى دو دل قرار نداده تا

جلد 4 صفحه 303

بيكى خدا و اولياء او را دوست داشته باشد و بيكى دشمنان ايشانرا محبت اولياء خدا مانند محبّت خدا بايد خالص باشد و شركت پذير نيست اگر كسى به بيند محبت كفار و منافقين را در دل دارد بايد بداند كه دوست خدا نيست و خدا و تمام ملائكه او را دشمن دارند و همچنين كسيكه دشمنان اهل بيت را دوست داشته باشد از دوستان ايشان محسوب نخواهد شد و ايشان از چنين دوستى بيزارند چون دوست دشمن و دشمن دوست دشمن است.

ادعُوهُم‌ لِآبائِهِم‌ هُوَ أَقسَطُ عِندَ اللّه‌ِ فَإِن‌ لَم‌ تَعلَمُوا آباءَهُم‌ فَإِخوانُكُم‌ فِي‌ الدِّين‌ِ وَ مَوالِيكُم‌ وَ لَيس‌َ عَلَيكُم‌ جُناح‌ٌ فِيما أَخطَأتُم‌ بِه‌ِ وَ لكِن‌ ما تَعَمَّدَت‌ قُلُوبُكُم‌ وَ كان‌َ اللّه‌ُ غَفُوراً رَحِيماً «5»

بخوانيد و نسبت‌ دهيد ادعياء و پسر خواندگان‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌به‌ پدرانشان‌ ‌او‌ سزاوارتر ‌است‌ نزد خداوند و ‌اگر‌ نميشناسيد پدران‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌پس‌ برادران‌ ‌شما‌ هستند ‌در‌ دين‌ برادر ديني‌ و مواليان‌ ‌شما‌ هستند و ‌بر‌ ‌شما‌ باكي‌ نيست‌ ‌در‌ آنچه‌ خطا و اشتباه‌ كرده‌ نفوس‌ ‌شما‌ و لكن‌ آنچه‌ قلبا و عمدا قلوب‌ ‌شما‌ ‌بر‌ ‌آن‌ هست‌ مورد مؤاخذه‌ ‌است‌ و خداوند غفور و رحيم‌ ‌است‌.

ادعُوهُم‌ لِآبائِهِم‌ مثل‌ زيد ‌بن‌ حارثة ‌إبن‌ سرافيل‌ الكلبي‌ ‌از‌ بني‌ ‌عبد‌ ود ‌که‌ پدر و اجدادش‌ معلوم‌ هستند.

هُوَ أَقسَطُ عِندَ اللّه‌ِ معني‌ ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ ‌غير‌ ‌اينکه‌ ‌هم‌ قسط ‌باشد‌ ‌اينکه‌ مثل‌ «الايمان‌ خير ‌من‌ الكفر و الجنة خير ‌من‌ النار و الحق‌ احق‌ ‌ان‌ يتبع‌» و امثال‌ اينها ‌است‌، ‌غير‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ قسط نيست‌ باطل‌ و ظلم‌ ‌است‌ كأنه‌ جاي‌ سؤال‌ ‌است‌ ‌که‌ بسياري‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ بچه‌ها ‌که‌ سر راهها گماردند و ديگران‌ برداشتند و تبني‌ كردند پدران‌ ‌آنها‌ معلوم‌ نيست‌ ميفرمايد:

فَإِن‌ لَم‌ تَعلَمُوا آباءَهُم‌ فَإِخوانُكُم‌ فِي‌ الدِّين‌ِ سؤال‌ ديگر ‌اگر‌ اطفالي‌ ‌از‌ كفار ‌را‌ اسير كردند ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ چه‌ بگوئيم‌ ‌که‌ پدران‌ ‌آنها‌ معلوم‌ نيست‌ ميفرمايد:

وَ مَوالِيكُم‌ غلامان‌ ‌شما‌ ‌ يا ‌ آزاد كرده‌هاي‌ ‌شما‌ هستند.

جلد 14 - صفحه 476

لَيس‌َ عَلَيكُم‌ جُناح‌ٌ فِيما أَخطَأتُم‌ بِه‌ِ ‌که‌ اشتباه‌ كرديد و خيال‌ كرديد ‌که‌ نسايي‌ ‌که‌ ظهار كرديد حكم‌ مادر دارند و ديگر نميشود نزد ‌آنها‌ رفت‌ ‌ يا ‌ تزويج‌ كرد و اطفالي‌ ‌که‌ تبني‌ كرديد حكم‌ فرزند دارد نميتوان‌ عيال‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌پس‌ ‌از‌ طلاق‌ تزويج‌ كرد چنانچه‌ پيغمبر زوجه‌ زيد ‌را‌ تزويج‌ فرمود ‌که‌ ‌در‌ همين‌ سوره‌ ‌آيه‌ 33 بيايد چون‌ ‌از‌ راه‌ خطا بوده‌ مؤاخذه‌ ندارد لكن‌ ‌پس‌ ‌از‌ نزول‌ ‌آيه‌ و معرفت‌ حكم‌ ‌اگر‌ باز بهمين‌ عقيده‌ باقي‌ باشيد مورد مؤاخذه‌ ندارد لكن‌ ‌پس‌ ‌از‌ نزول‌ ‌آيه‌ و معرفت‌ حكم‌ ‌اگر‌ باز بهمين‌ عقيده‌ باقي‌ باشيد مورد مؤاخذه‌ واقع‌ ميشويد.

وَ لكِن‌ ما تَعَمَّدَت‌ قُلُوبُكُم‌ و اينكه‌ ‌در‌ مورد خطا مؤاخذه‌ ندارد ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌:

وَ كان‌َ اللّه‌ُ غَفُوراً گناه‌ ‌شما‌ ‌را‌ مي‌بخشد.

رَحِيماً مشمول‌ رحمت‌ ‌خود‌ ميگرداند.

]

(آیه 5)- سپس قرآن برای تأکید بیشتر و روشن ساختن خط صحیح و منطقی اسلام چنین می‌افزاید: «آنها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا عادلانه‌تر است» (ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ).

و برای رفع بهانه‌ها اضافه می‌کند: «و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید آنها برادران دینی و موالی شما هستند» (فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ مَوالِیکُمْ).

یعنی عدم شناخت پدران آنها دلیل بر این نمی‌شود که نام شخص دیگری را به عنوان «پدر» بر آنها بگذارید، بلکه می‌توانید آنها را به عنوان برادر دینی یا دوست

ج3، ص589

و هم پیمان خطاب کنید.

ولی از آنجا که گاه انسان بر اثر عادت گذشته، یا سبق لسان، و یا اشتباه در تشخیص نسب افراد، ممکن است کسی را به غیر پدرش نسبت دهد و این از حوزه اختیار انسان بیرون است، خداوند عادل و حکیم، چنین کسی را مجازات نخواهد کرد.

لذا در ذیل آیه می‌افزاید: «اما گناهی بر شما نیست در خطاهایی که از شما سر می‌زند» و بی‌توجه آنها را به نام دیگران صدا می‌زنید (وَ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ فِیما أَخْطَأْتُمْ بِهِ).

«ولی آنچه را از روی عمد و اختیار می‌گویید» مورد حساب قرار خواهد داد (وَ لکِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ).

«و خداوند، آمرزنده و رحیم است» (وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً). گذشته‌ها را بر شما می‌بخشد، سهو و نسیان و اشتباه و خطا را مورد عفو قرار می‌دهد.